Invloed van de media

Op internet kan iedereen nieuws maken en informatie delen. Hierdoor lijkt het steeds lastiger om betrouwbare informatie te vinden. Hoe zorg je ervoor dat je toch goed geïnformeerd wordt? Bijvoorbeeld als je naar de stembus gaat? Daarvoor hebben we vrije pers nodig. Journalisten die de dingen onafhankelijk uitzoeken en controleren. Maar wat is persvrijheid precies?

Kort samengevat betekent persvrijheid dat de overheid zich in Nederland niet van tevoren mag bemoeien met wat mensen zeggen of schrijven. Of dit nou in een krant is, op sociale media, of op radio of tv.

Je mag hier dus zeggen en schrijven wat je wil zonder dat je hier van tevoren toestemming voor hoeft te vragen én zolang wat je publiceert niet in strijd is met de wet. Als je een boodschap verspreidt die bijvoorbeeld aanzet tot haat, of discriminatie, kun je hiervoor vervolgd worden. 

Persvrijheid is een onderdeel van de vrijheid van meningsuiting. In Nederland is de persvrijheid vastgelegd in de Grondwet. 

Waar zorgt persvrijheid voor?

Persvrijheid zorgt ervoor dat journalisten zonder angst hun werk kunnen doen en informatie boven tafel kunnen krijgen over bijvoorbeeld het functioneren van de overheid, bedrijven of de rechtspraak.   

Het is goed om te weten dat burgers recht hebben op informatie. Dit zorgt er immers voor dat ze goed geïnformeerde keuzes kunnen maken. Bijvoorbeeld over op welke politicus je wilt stemmen. Van welke bedrijven ze wel of geen producten willen kopen. Of over ze wel of niet willen meelopen in een demonstratie. 

Op het moment dat persvrijheid afneemt, of helemaal verdwijnt, krijgen burgers minder of helemaal geen juiste informatie meer. Het wordt op die manier een stuk makkelijker voor bijvoorbeeld een overheid om zijn eigen ‘waarheid’ aan burgers te vertellen. 

Een voorbeeld. Stel je voor dat onze regering een wet wil invoeren die het bespioneren van burgers een stuk makkelijker maakt. De regering moet dan met argumenten komen waarom dat nodig is om burgers te overtuigen. Onafhankelijke journalisten kunnen die argumenten controleren. Kloppen de onderzoeken wel waar de regering zich op baseert? En worden er geen grote nadelen verzwegen?

Als blijkt dat er iets niet klopt, wordt dit gepubliceerd. Jij kunt vervolgens aan de slag met die informatie. Een petitie tekenen, demonstreren of simpelweg op een andere partij stemmen bij de eerstvolgende verkiezingen. 

In een land waar de overheid de media onder controle heeft, zal het verhaal van die overheid nooit in twijfel worden getrokken in de krant, of op radio of tv. Burgers komen dus niet te weten dat er iets niet in de haak is. 

Hoe gaat het met de persvrijheid in Nederland?

Op dit moment staat de persvrijheid in Nederland onder druk. Ieder jaar publiceert Verslaggevers Zonder Grenzen (VZG) een index waarop wordt bijgehouden hoe het in alle landen ter wereld is gesteld met de persvrijheid. Nederland was hier traditioneel in de top 10 en zelfs vaak in de top 5 van meest persvrije landen te vinden. Maar in 2022 duikelde Nederland naar plek 28. Een jaar later verbeterde de situatie gelukkig en steeg Nederland weer naar plek zes. Maar er blijven zorgen bestaan om, met name, de veiligheid van journalisten in Nederland. 

Hoe komt dit?

VZG wijst verschillende oorzaken aan. De moord op misdaadjournalist Peter R. de Vries en de bedreiging van andere (misdaad)journalisten door criminelen is er één van. Maar ook het feit dat overheid het werk van journalisten lastig maakt door slecht met WoB-verzoeken om te springen speelt mee. Daarnaast stelt VZG dat het beschermen van journalistieke bronnen wordt bemoeilijkt doordat opsporingsdiensten meer afluister-bevoegdheden krijgen. 

Naar aanleiding van de daling in de VZG-index maakte PowNews deze reportage:

Maar ook de toenemende polarisatie speelt een belangrijke rol in de groeiende onveiligheid voor journalisten. Journalisten en journalistieke organisaties worden bijvoorbeeld actief zwart gemaakt door politici. Journalisten worden vaker fysiek belaagd. En online wordt journalisten het werk lastig gemaakt door trollen die, bijvoorbeeld, complotten verspreiden over dat journalisten nepnieuws maken. Vooral vrouwelijke journalisten en journalisten met een niet-westerse achtergrond hebben veel last van online intimidatie, zoals doxing.

Waar lees ik meer over persvrijheid? 

• NPO Kennis schreef deze longread over het belang van persvrijheid
• Het belang van persvrijheid volgens branche-organisatie NPD Nieuwsmedia
• Dit doet de overheid om persvrijheid te beschermen. En deze extra maatregelen moeten de veiligheid van journalisten vergroten.
• Hoe verhouden persvrijheid, vrijheid van meningsuiting en recht op informatie zich tot elkaar? Lees het dossier van Amnesty International
• Meer over persvrijheid in Nederland bij de NVJ
• Met de serious game Breaking News van Nieuws in de Klas leer je meer over (de werking van) journalistiek

Internetactivist Eli Pariser legt de filterbubbel (of filter bubble) uit met een voorbeeld: Twee vrienden zoeken via Google op de term Egypte. Zij krijgen wisselende zoekresultaten op basis van hun surfgeschiedenis.

De één krijgt namelijk vooral toeristische trekpleisters te zien in de zoekresultaten, terwijl de ander informatie krijgt over de politieke crisis in Egypte.

Wanneer zoekgegevens op internet worden bijgehouden, kun je na verloop van tijd in kaart brengen wat iemands interesses zijn. En vervolgens voorspellen wat diegene waarschijnlijk wel/niet zoekt. Zo werkt ook de filterbubbel.

Gekleurde informatie ontstaat door:

• Drijfveer van de journalist en/of mediamaker – Media hebben een belangrijke maatschappelijke functie: het informeren van de bevolking, het controleren van de machthebbende en het leveren van commentaar bij het nieuws. Maar NRC brengt ander nieuws dan De Telegraaf. En PowNed maakt programma’s vanuit een andere drijfveer dan de VPRO.
• Het recht om vergeten te worden – Sinds 2014 hebben inwoners van de Europese Unie het recht om online vergeten te worden. Zij kunnen bij zoekmachines als Google een verzoek indienen om bepaalde links met persoonlijke informatie te laten verwijderen. Dat levert gefilterde informatie op.
• Filterbubbel – De filterbubbel is het verschijnsel waarbij websites en zoekmachines hun resultaten afstemmen op jouw (eerdere) online zoekgedrag. Ze laten daarbij andere informatie buiten beschouwing.
• (Zelf)censuur – Censuur is je macht gebruiken om informatie achter te houden of vrije expressie aan banden te leggen.

Ja, zoekmachines stemmen hun resultaten af op jouw eerdere online zoekgedrag. Ze laten daarbij andere informatie buiten beschouwing.

» Meer hierover in het dossier Filter Bubbel

Het is begin maart 2020. Nederland maakt nét kennis met het coronavirus en er is nog veel onduidelijk over hoe gevaarlijk Covid-19 precies is. Via Twitter verspreidt het account ‘@coronanederland’ het nieuws dat er in een Brabants ziekenhuis 9 patiënten aan corona zijn overleden.

Al snel blijkt dat hier sprake is van nepnieuws. Het ziekenhuis is de hele dag bezig om het nepnieuws te weerleggen en overweegt aangifte te doen. Oplettende socialmediagebruikers ontdekken al snel dat de mensen achter het account waarschijnlijk uit zijn op geld en eerder voor woekerprijzen mondkapjes verkochten.

In dit geval was gelukkig snel duidelijk dat het ging om nepnieuws. Maar dit voorbeeld laat wel duidelijk zien hoe kwaadaardig nepnieuws kan zijn. Het ziekenhuis, waar op dat moment echt wel betere dingen te doen waren, was de hele dag druk met dit fake-bericht. En dat allemaal omdat mensen hoopten geld te kunnen verdienen met hun nepberichten.

Om leerlingen op de basisschool en het voortgezet onderwijs hiermee te helpen, is het educatieplatform Nieuws in de klas opgericht. Hiermee kunnen docenten actualiteiten uit diverse bronnen inzetten in hun lessen. Daarmee verrijken ze hun lessen, werken aan taalvaardigheid, mediawijsheid en burgerschap.

» Kijk voor handige tools en (les)materiaal ook in het dossier Nepnieuws

Context collapse betekent letterlijk ‘de ineenstorting van context’ en houdt in dat verschillende contexten door elkaar heen lopen en in elkaar grijpen. In het digitale tijdperk vloeien verschillende werelden steeds makkelijker in elkaar over. Zo vervagen de grenzen tussen verschillende domeinen, bijvoorbeeld tussen werk en privé. Denk aan Twitter en Facebook: door deze sociale media vindt ons leven niet alleen meer plaats in de werkelijkheid waar we ons op dat moment bevinden en met wie we op dat moment praten, maar ook in andere (virtuele) contexten met andere (virtuele) mensen. Hierdoor kunnen we de wereld op een andere manier begrijpen en ervaren.