Wat is mediawijsheid?

Mediawijsheid is door de Raad voor Cultuur in 2005 omschreven als: het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld.

Netwerk Mediawijsheid formuleerde later een operationele definitie: mediawijsheid is de verzameling competenties die je nodig hebt om actief, kritisch en bewust deel te nemen aan onze mediasamenleving. Deze definitie is verder uitgewerkt in het Mediawijsheid Competentiemodel.

Media zijn overal. En hun impact op ons dagelijkse leven – wonen, werken, kopen, zorgen, genieten en leren – wordt steeds groter.

Om maximaal gebruik te kunnen maken van de mogelijkheden die media bieden (en zo volwaardig te kunnen deelnemen aan de nieuwe samenleving), moeten we beschikken over bepaalde competenties die ons mediawijs maken.

De term mediawijsheid werd in 2005 geïntroduceerd in een adviesrapport van de Raad voor Cultuur: ‘Mediawijsheid: de ontwikkeling van nieuw burgerschap’.

In ons dossier lesmateriaal vind je een compleet overzicht van lesmateriaal. Het meeste is gratis beschikbaar. De lijst is onderverdeeld naar leeftijd en thema.

» Bekijk het dossier Lesmateriaal

Het model is een handvat bij:

• De ontwikkeling van nieuwe mediawijsheidproducten en -diensten
• Het inzichtelijk maken van bestaand aanbod
• De vormgeving van (eenvoudige) meetinstrumenten

» Meer over het Mediawijsheid Competentiemodel

Jaarlijks wordt de Week van de Mediawijsheid georganiseerd. Het doel is om aandacht te vragen voor een kritische en bewuste omgang met media.

Tijdens die week zijn er in heel Nederland veel leuke en leerzame activiteiten op het gebied van media, mediawijsheid en mediaopvoeding. Zo wordt o.a. de spannende serious game MediaMasters gespeeld.

Veel gebruikte woorden in Nederland en daarbuiten:

• media geletterdheid
• media literacy
• mediaopvoeding
• mediaeducatie
• digitaal burgerschap
• digitale geletterdheid
• computer literacy
• information literacy
• television literacy
• internet literacy
• film literacy

De website HoeZoMediawijs.nl biedt basiskennis over (sociale) media en digitale vaardigheden aan kinderen vanaf 10 jaar door middel van betrouwbare informatie, educatieve filmpjes en doe- en reflectieopdrachten. De website is zo ingericht dat kinderen en jongeren zelfstandig kunnen rondkijken en opdrachten maken, zowel thuis als op school.

Ook zijn er websites die regelmatig voor kinderen en jongeren actuele mediawijsheidthema’s belichten, zoals Kidsweek, NOS Jeugdjournaal, Het Klokhuis en Schooltv.

Op internet kan iedereen nieuws maken en informatie delen. Hierdoor lijkt het steeds lastiger om betrouwbare informatie te vinden. Hoe zorg je ervoor dat je toch goed geïnformeerd wordt? Bijvoorbeeld als je naar de stembus gaat? Daarvoor hebben we vrije pers nodig. Journalisten die de dingen onafhankelijk uitzoeken en controleren. Maar wat is persvrijheid precies?

Kort samengevat betekent persvrijheid dat de overheid zich in Nederland niet van tevoren mag bemoeien met wat mensen zeggen of schrijven. Of dit nou in een krant is, op sociale media, of op radio of tv.

Je mag hier dus zeggen en schrijven wat je wil zonder dat je hier van tevoren toestemming voor hoeft te vragen én zolang wat je publiceert niet in strijd is met de wet. Als je een boodschap verspreidt die bijvoorbeeld aanzet tot haat, of discriminatie, kun je hiervoor vervolgd worden. 

Persvrijheid is een onderdeel van de vrijheid van meningsuiting. In Nederland is de persvrijheid vastgelegd in de Grondwet. 

Waar zorgt persvrijheid voor?

Persvrijheid zorgt ervoor dat journalisten zonder angst hun werk kunnen doen en informatie boven tafel kunnen krijgen over bijvoorbeeld het functioneren van de overheid, bedrijven of de rechtspraak.   

Het is goed om te weten dat burgers recht hebben op informatie. Dit zorgt er immers voor dat ze goed geïnformeerde keuzes kunnen maken. Bijvoorbeeld over op welke politicus je wilt stemmen. Van welke bedrijven ze wel of geen producten willen kopen. Of over ze wel of niet willen meelopen in een demonstratie. 

Op het moment dat persvrijheid afneemt, of helemaal verdwijnt, krijgen burgers minder of helemaal geen juiste informatie meer. Het wordt op die manier een stuk makkelijker voor bijvoorbeeld een overheid om zijn eigen ‘waarheid’ aan burgers te vertellen. 

---

Een voorbeeld. Stel je voor dat onze regering een wet wil invoeren die het bespioneren van burgers een stuk makkelijker maakt. De regering moet dan met argumenten komen waarom dat nodig is om burgers te overtuigen. Onafhankelijke journalisten kunnen die argumenten controleren. Kloppen de onderzoeken wel waar de regering zich op baseert? En worden er geen grote nadelen verzwegen?

Als blijkt dat er iets niet klopt, wordt dit gepubliceerd. Jij kunt vervolgens aan de slag met die informatie. Een petitie tekenen, demonstreren of simpelweg op een andere partij stemmen bij de eerstvolgende verkiezingen. 

In een land waar de overheid de media onder controle heeft, zal het verhaal van die overheid nooit in twijfel worden getrokken in de krant, of op radio of tv. Burgers komen dus niet te weten dat er iets niet in de haak is. 

---

Hoe gaat het met de persvrijheid in Nederland?

Op dit moment staat de persvrijheid in Nederland onder druk. Ieder jaar publiceert Verslaggevers Zonder Grenzen (VZG) een index waarop wordt bijgehouden hoe het in alle landen ter wereld is gesteld met de persvrijheid. Nederland was hier traditioneel in de top 10 en zelfs vaak in de top 5 van meest persvrije landen te vinden. Maar in 2022 duikelde Nederland naar plek 28. Een jaar later verbeterde de situatie gelukkig en steeg Nederland weer naar plek zes. Maar er blijven zorgen bestaan om, met name, de veiligheid van journalisten in Nederland. 

Hoe komt dit?

VZG wijst verschillende oorzaken aan. De moord op misdaadjournalist Peter R. de Vries en de bedreiging van andere (misdaad)journalisten door criminelen is er één van. Maar ook het feit dat overheid het werk van journalisten lastig maakt door slecht met WoB-verzoeken om te springen speelt mee. Daarnaast stelt VZG dat het beschermen van journalistieke bronnen wordt bemoeilijkt doordat opsporingsdiensten meer afluister-bevoegdheden krijgen. 

Naar aanleiding van de daling in de VZG-index maakte PowNews deze reportage:

Maar ook de toenemende polarisatie speelt een belangrijke rol in de groeiende onveiligheid voor journalisten. Journalisten en journalistieke organisaties worden bijvoorbeeld actief zwart gemaakt door politici. Journalisten worden vaker fysiek belaagd. En online wordt journalisten het werk lastig gemaakt door trollen die, bijvoorbeeld, complotten verspreiden over dat journalisten nepnieuws maken. Vooral vrouwelijke journalisten en journalisten met een niet-westerse achtergrond hebben veel last van online intimidatie, zoals doxing.

Waar lees ik meer over persvrijheid? 

• NPO Kennis schreef deze longread over het belang van persvrijheid
• Het belang van persvrijheid volgens branche-organisatie NPD Nieuwsmedia
• Dit doet de overheid om persvrijheid te beschermen. En deze extra maatregelen moeten de veiligheid van journalisten vergroten.
• Hoe verhouden persvrijheid, vrijheid van meningsuiting en recht op informatie zich tot elkaar? Lees het dossier van Amnesty International
• Meer over persvrijheid in Nederland bij de NVJ
• Met de serious game Breaking News van Nieuws in de Klas leer je meer over (de werking van) journalistiek

Mediawijsheid gaat om de combinatie van kritisch begrip van media, actief gebruik, zelfreflectie en participatie in de mediasamenleving.

Om met mediagebruik doelen te bereiken in je leven, zoals het doen van een online aankoop of het vinden van een baan, heb je vaak meerdere mediawijsheidcompetenties nodig. In het Mediawijsheid Competentiemodel vind je de acht mediawijsheidcompetenties en tien gebieden waarbinnen je concrete uitkomsten kunt ervaren van je mediagebruik.