Nepnieuws is misleidende en onjuiste informatie, die wordt verspreid om geld te verdienen of om de publieke opinie te beïnvloeden. Het is een vorm van desinformatie. Desinformatie en nepnieuws kunnen vele vormen hebben: een nieuwsbericht op het internet, een video op sociale media of een plaatje in een appgroep.
Nepnieuws, fake berichten en hoaxes bestaan al heel lang, maar de verspreiding ervan gaat sinds de opkomst van sociale media razendsnel. Iedereen kan tegenwoordig content plaatsen op internet. Daardoor lijken de grenzen tussen nieuws, nepnieuws en advertenties te vervagen. Het wordt steeds moeilijker om het verschil te zien en een gefundeerde mening te vormen.
Waarom maken mensen eigenlijk nepnieuws? Hoe herken je nepnieuws? En welke rol speel je zelf in de verspreiding?
Wil je je kennis over nepnieuws op een laagdrempelige manier vergroten?
Waarom maken mensen nepnieuws?
In Nederland wordt vooral nepnieuws verspreid om geld te verdienen. Hoe meer mensen op een artikel klikken, hoe meer geld de makers krijgen vanwege de getoonde advertenties. En een pakkende, sensationele kop levert vaak veel kliks op. En dus veel geld. We noemen dit clickbait. Ook maken mensen bewust nepnieuws om meningen te beïnvloeden, bijvoorbeeld in de aanloop naar verkiezingen.
Het grote publiek maakte in 2016, tijdens de presidentsverkiezingen in Amerika tussen Donald Trump en Hillary Clinton, kennis met nepnieuws. Rondom de verkiezingen werden bewust en op grote schaal nepberichten verspreid via – met name – socialemediaplatformen als Facebook en Twitter. Sindsdien is er een wapenwedloop gaande tussen de makers van nepnieuws en techbedrijven, die met allerlei maatregelen de verspreiding van nepnieuws proberen tegen te gaan.
Online nepberichten kunnen verstrekkende gevolgen hebben. Ook in de offline wereld. Zo leidde nepnieuws over ‘de prominente rol van Hillary Clinton in een pedofielennetwerk’ tot een schietpartij in een pizzeria. Ook speelde nepnieuws een belangrijke rol bij de gewelddadige bestorming van het Capitool in Washington, in de nasleep van de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020.
Ook in Nederland
Ook in Nederland is nepnieuws ingezet om de publieke opinie te beïnvloeden. In 2020 ontdekten onderzoekers hoe een Indonesisch botleger in het Nederlands desinformatie verspreidde via Twitter, Facebook en YouTube over de onafhankelijkheidsstrijd van West-Papoea.
In 2021, middenin de coronapandemie, verspreidde een zogenaamd ’trollenleger’ maandenlang nepnieuws over de pandemie in Nederland. Ook hier zorgden online berichten voor bedreigingen in de ‘echte’ wereld. ‘”GGD’s, politici en prominente artsen worden door de leden van dit trollenleger online, maar ook fysiek lastiggevallen”, schreven journalisten van Pointer.
Waarom geloven we nepnieuws?
Door de vluchtigheid van sociale media is het niet altijd gemakkelijk om kritisch te kijken naar informatie. Als we een bericht zien hebben we daar gelijk onbewust een oordeel over. We zien gelijk of het interessant is. En ook oordelen we snel of iets waar is of niet.
Door dit onbewuste oordelen, trappen we sneller in een nepbericht dat onze mening bevestigt (dat heet confirmation bias). Ook denken we eerder dat iets waar is, als veel mensen het leuk vinden of delen.
Makers en verspreiders van nepnieuws spelen hier slim op in. Ze bevestigen bestaande meningen en vooroordelen en zetten nepaccounts in om hun berichten extra populair te laten lijken. Ze gebruiken allerlei psychologische technieken om lezers te proberen te overtuigen.
Het herkennen van deze technieken en het kritisch beoordelen van informatie zijn belangrijke mediawijze vaardigheden.
Wat is het gevaar van nepnieuws?
Als we onwaarheden als waarheid aannemen, is het erg moeilijk om een gefundeerde mening te vormen.
De Britse wetenschapper David Buckingham zegt hierover: “Het democratische politieke proces is volledig gebaseerd op het verspreiden van betrouwbare informatie. Als dat wegvalt, kunnen burgers bijna onmogelijk politieke beslissingen nemen.”
Hiernaast kan nepnieuws ook onrust veroorzaken in de maatschappij. Een belangrijke tactiek van nepnieuwsmakers is polarisatie: ze zetten mensen tegen elkaar op. Ze kiezen voor extremere onderwerpen en spelen in op emoties, zoals angst voor vreemdelingen of het onbekende. Daarmee hebben ze invloed op de publieke opinie en hoe er tegen bepaalde mensen in de maatschappij wordt aangekeken.
Het wordt gemakkelijker om nepnieuws te maken en lastiger om nepnieuws te herkennen. Technieken om beeld en geluid te manipuleren worden snel beter, goedkoper en lastiger te detecteren. Ook wordt het gemakkelijker om nepnieuws te verspreiden, met behulp van bijvoorbeeld bots en trollenlegers. Dit vraagt om grotere weerbaarheid van burgers.
» Lees in het dossier Deepfake hoe het verschil tussen echt en nep steeds moeilijker te zien is, met de introductie van zogeheten deepfakes
Wat zegt de wetenschap over nepnieuws?
Bitescience verzamelt voor Mediawijsheid.nl het nieuwste en belangrijkste wetenschappelijke onderzoek naar mediawijze thema’s. Én maakt dat begrijpelijk en behapbaar.
Wat kan er worden gedaan tegen nepnieuws? Er is wetenschappelijk onderzoek gedaan naar wat we kinderen en jongeren kunnen leren in het onderwijs. Én naar middelen die ingezet kunnen worden om nepberichten te factchecken (dat betekent: controleren op onwaarheden).
Werkt media-educatie tegen nepnieuws?
Onderzoek naar media-educatie in Amerika en Zweden laat zien dat mediawijsheid lessen op school goed kunnen helpen om nepnieuws te herkennen. Kinderen en jongeren leren hierbij bijvoorbeeld over wat nepnieuws is en wat de rol van sociale media is in het verspreiden ervan. Om nepnieuws te kunnen herkennen heb je vaardigheden nodig zoals het kunnen beoordelen van de nieuwsbron, de schrijver en de feiten. Daarbij is informatiegeletterdheid over nieuws, nepnieuws en sociale media erg belangrijk.
Werken factcheckers tegen nepnieuws?
Een andere manier om nepnieuws op te sporen is factchecken. Factcheckers zijn personen of algoritmes die berichten controleren op waarheid. Factchecks kunnen een goed wapen zijn tegen desinformatie, concludeerden onderzoekers in 2021.
Algoritmes bieden een goede oplossing om de grote hoeveelheid nepnieuws op sociale media het hoofd te bieden. Als een bericht (gedeeltelijk) niet waar blijkt te zijn, dan wordt de mediagebruiker daarvoor gewaarschuwd met een melding. Uit onderzoek naar de effecten van factchecken en bijbehorende meldingen blijkt dat nog niet duidelijk is of het goed werkt.
Onderzoek naar nepnieuws rondom de Amerikaanse verkiezingen in 2016 wijst uit dat factchecken goed werkt. Mensen hebben door de melding minder vertrouwen in het nepnieuwsbericht. Maar een studie van Harvard laat juist zien dat mensen – ondanks de melding dat een bericht niet waar is – toch de informatie van het nepnieuwsbericht onthouden en voor waar aannemen.
Er komen steeds meer technologische oplossingen om nepnieuws op te sporen. Maar we zijn nog niet zo ver dat computers alles kunnen controleren en mensen dat niet meer hoeven te doen. Vooralsnog is volledig automatische herkenning nog toekomstmuziek en is de menselijke herkenning hard nodig. Ook is er de vraag of een toekomst waarin dit volledig geautomatiseerd gebeurt überhaupt wenselijk is. In ieder geval is goede media-educatie belangrijk.
Tips om nepnieuws te herkennen
Uit een verzameling studies is een handige checklist voortgekomen, die door jou als mediagebruiker gebruikt kan worden, maar ook door menselijke factcheckers of computergestuurde factcheckers.
Aan deze punten kun je nepnieuws herkennen:
- Een onbekende URL (link) van de website
- Onbekende of slechte reputatie van de website of bron
- Geen bewijs dat het daadwerkelijk is gebeurd
- Een oudere datum van het mediabericht
- Een schreeuwerige kop
- Dramatisch, sturend of opruiend taalgebruik
- Een niet-journalistieke schrijfstijl
- Een ongeloofwaardige foto
» Benieuwd naar het onderzoek dat als bron is gebruikt door Bitescience? Lees de Bitefile over nepnieuws
Hoe herken je nepnieuws?
Stel jezelf deze vragen om nepnieuws beter te herkennen én met een gefundeerd weerwoord te komen:
1. Wie is de afzender van het bericht?
Bestaat deze persoon echt? Kijk bij websites altijd in de disclaimer of bij ‘over ons’.
2. Welke intentie heeft de afzender?
Waarom heeft diegene het artikel geschreven? Voor wie is het geschreven? Welke (politieke, financiële of andere) belangen heeft de afzender? Of is het bedoeld als satire?
» Een voorbeeld van Nederlandse satire is De Speld
3. Welke techniek is gebruikt?
Hoe wordt er ingespeeld op emotie, worden er zaken weggelaten, wordt er een autoriteit aangeroepen? Welk camerastandpunt wordt gebruikt? Welke beelden worden getoond met welke muziek erbij? Worden er veel hoofdletters en uitroeptekens gebruikt in een krantenkop?
» Het dossier Mediawijs met beeld biedt informatie en tips om kritisch naar beelden te kijken
4. Kun je ’t verifiëren?
Is het alleen buzz op sociale media, of zie je het ook in de meer gerespecteerde media? Gaat het om een onderzoek? Controleer dan hoe het is onderzocht. Als ze weinig mensen spreken, is de kans klein dat die meningen voor heel Nederland gelden.
» Hoe herken je betrouwbaar onderzoek? De Kennis van Nu biedt uitleg
5. Welke bron is gebruikt?
Nepberichten maken vaak gebruik van fictieve bronnen, dus kijk verder dan alleen een bronvermelding. Worden tekst en foto op dezelfde manier gebruikt als in de originele bron? Of is het bericht uit context gehaald? Is er geen link naar de bron? Gebruik dan een zoekmachine om het op te zoeken. Bij voorkeur in een anoniem venster, om je filterbubbel te omzeilen.
» Seniorweb biedt tips om een zoekmachine te gebruiken
» Voor kinderen vanaf 10 jaar biedt HoeZoMediawijs.nl tips om slim informatie te zoeken
» Veiliginternetten.nl legt uit hoe je een anoniem venster kunt openen in je browser
» Vind meer informatie en tips om je filter bubbel te omzeilen in het dossier Filterbubbel
6. Is het de hele waarheid en niets dan de waarheid?
Nepnieuws kan wel degelijk waarheden bevatten. Hoe meer waarheid er in een bericht zit, hoe overtuigender het lijkt. Controleer of een bericht de hele waarheid en niets dan de waarheid bevat.
7. Of een interpretatie van andermans waarheid?
Zelfs feiten kunnen op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Daarmee zijn ze nog niet fake.
8. Check ook foto’s en video’s
Bij nepnieuws wordt vaak gebruik gemaakt van een willekeurige afbeelding die min of meer het nieuws representeert. Ook kunnen beeld en geluid worden gemanipuleerd waardoor de werkelijkheid wordt verdraaid.
Met deepfake-technologie kun je beeld of geluid zo bewerken dat je iemand dingen kunt laten zeggen of doen, die hij of zij in werkelijkheid nooit gezegd of gedaan heeft. In het dossier Deepfake staan tips om dit te herkennen.
Leer (jezelf en anderen) kritisch kijken naar filmpjes op internet en stel deze vragen:
- Wat wordt er precies gezegd in de video?
- Van wie is de informatie afkomstig?
- Wie is de afzender van de video?
- Waar baseert de maker zich op?
- Welke belangen kan diegene hebben bij de video?
- Hoe kun je een bericht controleren op waarheid?
- Waar zoek je als er niets op internet is te vinden?
- Hoe zie je het verschil tussen een feit en een mening?
- Kun je informatie op internet altijd vertrouwen?
- Wat is je verantwoordelijkheid als maker van een video?
Hoe stop je nepnieuws?
Nepnieuws heeft vooral grote impact als het veel gedeeld wordt. Wie onzin herkent, moet nog steeds toezien hoe nepnieuws verder wordt verspreid. Wil je een weerwoord geven? Verdiep je dan eerst in de verscheidenheid aan opvattingen.
Stel jezelf daarom ook deze vragen:
1. Wat is jouw mening? Wat maak jij zelf op uit het nieuwsbericht?
2. Wat doe je ermee? Plaats je een reactie? Of deel je het bericht?
Ga ook aan de slag met deze tips:
- In de serious game Breaking News van Nieuws in de Klas ontdek je of er een echte journalist in je schuilt
- Leer meer over het herkennen én de werking van nepnieuws op NPO Kennis
- In dit artikel lees je hoe je kunt voorkomen dat je in nepnieuws trapt
- Hoe controleer je of nieuws echt is? Nieuws in de klas biedt een checklist om nieuws te controleren
- Leer de tactieken van nepnieuwsmakers herkennen met de serious game Slecht Nieuws van DROG. Er is ook een Engelse versie en een versie voor kinderen beschikbaar. DROG biedt ook workshops, lezingen en trainingen
- Herken nepnieuws met deze infographic van de International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA)
- Bekijk de handige Engelstalige infographic met 10 soorten misleidend nieuws, van de European Association for Viewers’ Interests (EAVI)
- A Field Guide to Fake News and Other Information Disorders is een gids geschreven door vijftien Europese onderzoekers. Het helpt journalisten om meer kennis over nepnieuws te verzamelen
- Voor kinderen vanaf 10 jaar biedt de jeugdwebsite HoeZoMediawijs.nl een dossier over het herkennen van een nepprofiel
Nepnieuws in de klas: lesmateriaal en meer
Informatievaardigheden leren je de zin van de onzin te onderscheiden. Mensen die onvoldoende informatievaardig zijn, nemen klakkeloos dingen aan en realiseren zich onvoldoende dat informatie gekleurd kan zijn, en (bewust of onbewust) fout of verdraaid.
“Kinderen moeten op school – bij Nederlands, bij maatschappijleer, bij geschiedenis – leren praten over bronnen en de kwaliteit daarvan. Daar moet iedere leerling een soort bullshitdetector ontwikkelen.” – Remco Pijpers, specialist Jeugd en digitale media.
- SMILES is een mediawijsheidsproject dat jongeren helpt om weerbaarder te worden tegen desinformatie. Bekijk de digitale toolkit met training modules en een handboek voor trainers
- Met de campagne Goed in gesprek over verkeerde informatie stimuleert Netwerk Mediawijsheid weerbaarheid tegen desinformatie. Twee educatieve websites bieden materialen voor jongvolwassenen die een opleiding volgen voor beroepen in het onderwijs, zorg en welzijn en de media én op hun docenten. Zij (gaan) werken met kwetsbare groepen waarvoor mediawijsheid en weerbaarheid tegen desinformatie extreem belangrijk zijn
- De Europese Unie biedt een toolkit voor het herkennen en bestrijden van desinformatie. Met deze toolkit kunnen leerkrachten in het middelbaar onderwijs hun leerlingen helpen om bij het surfen feit van fictie te onderscheiden
- Nieuws in de klas biedt lesmateriaal waarmee geleerd wordt kritisch te kijken naar berichtgeving, bijvoorbeeld het lespakket ‘Journalistiek als wapen tegen nepnieuws en desinformatie‘
- Beeld en Geluid organiseert workshops over nepnieuws voor leerlingen op het vo en mbo, gebaseerd op de methode van DROG. Leerlingen maken kennis met de mechanismen en technieken door zelf nepnieuws te maken en verspreiden. Ook is er de masterclass Medialogica in samenwerking met omroep Human
- De creatieve videoworkshops van TMI.academy worden begeleid door studenten journalistiek. Leerlingen maken zelf een nepnieuwsvideo en leren over o.a. framing, bronnen checken en propaganda
- Mediawijs, het Vlaamse Kenniscentrum Mediawijsheid, biedt lesmateriaal over fake news
- Met de les ‘Nep of echt?’ (groep 8/brugklas) leren leerlingen hoe ze gestructureerd informatie kunnen zoeken op het internet. De les won in 2017 de Educatieve Parel
- In hoeverre zijn de media een betrouwbare gids? Medialogica in de klas brengt het gesprek hierover op gang in het vo, mbo en hbo
- Voor het mbo (niveau 1 t/m 4) ontwikkelde Codename Future het lespakket Echt Nep. Jongeren leren nepnieuws herkennen, door het ontwikkelen van online burgerschapsvaardigheden, mediawijsheid en kritische denkvaardigheden
- Met de les Nepnieuws in het lesprogramma Online Masters (module Social Master) leren kinderen aan de hand van oefenopdrachten, een checklist en een animatie om nepnieuws van echt nieuws te onderscheiden
- MaxMusic organiseert Nepnieuws Workshops voor kinderen en jongeren op alle leerniveaus op het voortgezet onderwijs, waarbij leerlingen zelf nieuwsitems maken met een ‘gekleurde bril’ op. Hier hoort ook een gratis lesbrief bij
- De methode ‘Zoek het uit!‘ voor havo en vwo laat leerlingen aan de slag gaan met journalistieke vaardigheden, zoals slim zoeken op internet en het onderscheiden van feiten en meningen
- Fontys onderhoudt en actualiseert een collectie leermateriaal rond het thema desinformatie. Op Wikiwijs vindt je overzichten voor zowel het PO als het VO
» Bekijk ook het dossier Lesmateriaal
» Ga aan de slag met informatievaardigheden
» Meer over hoe media de werkelijkheid kleuren
Wat wordt er gedaan tegen nepnieuws?
In Nederland én daarbuiten houden diverse partijen zich bezig met (het bestrijden van) nepnieuws. Zij hebben een lastige taak. Want wanneer is het verwijderen van nepnieuws in strijd met de vrijheid van meningsuiting? En wat maakt een bron precies (on)betrouwbaar?
- Dokter Media geeft uitleg en extra informatie bij medische nieuwsberichten
- De Volkskrant Klopt dit Wel?, NRC Checkt en NUcheckt gaan op zoek naar (on)waarheden in het nieuws
- Nieuwscheckers is een project van de Universiteit Leiden. Studenten journalistiek checken (online) nieuwsberichten: Kloppen de cijfers? Is het echt zo gezegd? En blijkt die bewering heus uit gedegen onderzoek?
- Het onderzoekscollectief Bellingcat onthult nepnieuws met informatie uit openbare internetbronnen zoals YouTtube, sociale media en Google Earth. Deze manier van werken staat inmiddels bekend als de ‘Bellingcat-methode
- De Europese Commissie heeft een actieplan tegen nepnieuws. Hieronder valt de website EU vs Disinfo die nepnieuwslijsten bijhoudt. Ook moeten Facebook, Google en Twitter maandelijks rapporteren over desinformatie en komt er een alert-systeem om nationale autoriteiten te waarschuwen
- In Nederland lanceerde het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties een bewustwordingscampagne tegen nepnieuws: ‘Blijf nieuwsgierig. Blijf kritisch.‘ Deze campagne is onderdeel van een brede aanpak om mediawijsheid van Nederlanders te bevorderen. Ook gaf het ministerie Netwerk Mediawijsheid opdracht om de website isdatechtzo.nl te ontwikkelen.
- Het Poynter Institute brengt anti-nepnieuwsmaatregelen van verschillende landen in kaart
- Sociale mediabedrijven bestrijden ook zelf nepnieuws. Zo gebruikt Facebook een combinatie van menselijke moderators en kunstmatige intelligentie om te zoeken naar nepnieuws
- Onder andere Twitter en Instagram verwijderen regelmatig nepaccounts waarmee nepnieuws wordt verspreid
- Bedrijven zoals Twitter, Google en Facebook hebben een eigen gedragscode ondertekend. Red: sinds 2023 is Twitter uit deze overeenkomst gestapt.
- Sociale mediabedrijven werken aan manieren waarop gebruikers zelf nepnieuws of nepaccounts kunnen aanwijzen
Veelgestelde vragen
Meer weten?
- Het dossier Nepnieuws van Mediawijs.be
- Technologisch burgerschap als wapen tegen misleidende informatie – Rathenau Instituut
- Ben jij bestand tegen nepnieuws? – NPO Focus
- Hoe groot is het gevaar van nepnieuws voor kiezers? – Trouw
- Vooral ouderen delen nepnieuws via Facebook – NRC
- Zo vaccineer je mensen tegen nepnieuws – NOS
- Waar is wat klikt – De Correspondent
- Nepnieuws en sociale media als wapen in politieke campagnes – NOS
- Waarom objectieve journalistiek misleidend en gevaarlijk is – De Correspondent
- Geen grote rol nepnieuws in aanloop naar verkiezingen – NRC
- Fake news – an optimistic take – Rasmus Kleisnielsen
- International Fact-Checking Network: fact-checkers’ code of principles – Poynter
- Nederland onvoldoende voorbereid op manipulatie van online nieuws – Rathenau Instituut
- Hoe houd je bots, trollen en botnets uit elkaar? (Engels) – Global Investigative Journalism Network
- Journalism, ‘Fake News’ & Disinformation – UNESDOC
- Miljoenen Nederlanders liken en delen pulpnieuws op Facebook (Universiteit Leiden, 2019)
- Fakenieuws en Facebook: Nieuwswijsheid van Vlaamse jongeren onderzocht (Arteveldehogeschool Gent, 2018)
- Digitalisering van het nieuws (Rathenau Instituut, 2018)
- Nederlanders en nieuws. Gebruik van nieuwsmedia via oude en nieuwe kanalen (SCP, 2017)
Bekijk ook de artikelen die door EenVandaag en Numrush over het onderzoek werden gepubliceerd - Wie weet nog wat er waar is? (I&O Research in opdracht van de Volkskrant, 2017)
Meer weten over nepnieuws en informatievaardigheden? Kijk dan eens op onderstaande websites:
