Sociale media moeten leuk en veilig zijn. Daar hebben we zelf een rol in. Dat noemen we mediawijsheid.
Hoe kun je sociale media positief inzetten? Hoe ga je om met risico’s zoals nepnieuws en beautification? En hoe zit het eigenlijk met je privacy?
Hoe gebruik je sociale media positief?
Sociale media bieden de mogelijkheid om online contact te hebben met mensen over de hele wereld. Via sociale media kan je veel mensen bereiken. Dat is interessant voor zowel bedrijven, particulieren als het onderwijs. Informatie wordt immers gratis, snel en als een olievlek verspreid.
Bij sociale media denk je al gauw aan Facebook, Twitter en WhatsApp. Maar ook games zoals Fortnite en platforms zoals Twitch, TikTok en YouTube zijn sociale media waarop je mensen kan ontmoeten en spreken.
In het onderwijs wordt steeds vaker gebruik gemaakt van sociale media. Bijvoorbeeld om de lesstof op een afwisselende manier aan te bieden aan leerlingen.
» Hoe ga je op een fijne manier met elkaar om op sociale media? Bekijk het dossier Online omgangsvormen
Zijn er ook negatieve aspecten aan sociale media?
Sociale media hebben ook minder leuke kanten. Zo kunnen ze verslavend zijn. Ook kunnen gemene berichten of nepnieuws snel op grote schaal worden gedeeld.
De informatie die via sociale media wordt gedeeld, kan interessant zijn voor bedrijven én criminelen. Beschermen sociale media jouw privacy? Of hebben ze andere belangen? En welke rol speel je daar zelf in?
» Een ‘Data Detox’ geeft inzicht in de gegevens die jij deelt.
» Wat kun je doen om je privacy op sociale media vergroten?
» Justine Pardoen schreef een boek over dit fenomeen, Focus!, vol tips om pubers te helpen om zich beter te kunnen concentreren
» Een digitale detox helpt je een gezonde balans te vinden in je mediagebruik
Soms worden er producten of merken aangeprezen, maar is het niet duidelijk dat het gaat om reclame. Dan spreken we van sluikreclame. Een voorbeeld daarvan is product placement: bepaalde producten komen duidelijk met merknaam in beeld.
Sluikreclame zie je vaak terug op sociale media zoals Instagram en Snapchat. Invloedrijke mensen op sociale media (influencers) krijgen vaak betaald om merken of producten onder de aandacht te brengen, maar vertellen dat er niet altijd bij.
» Bekijk ook het dossier Reclame en beïnvloeding
Een veelgehoorde klacht is dat op sociale media alles mooier lijkt dan het is. Dankzij Photoshop zien mensen er mooier uit en op Instagram worden foto’s altijd eerst van een vrolijke filter voorzien. Op sociale media doen mensen zich vaak gelukkiger voor dan in werkelijkheid.
Dit fenomeen noemen we beautification. Het kan bij kinderen en jongeren leiden tot onzekerheid en geeft een vertekend beeld van de werkelijkheid.
YouTuber Petrus vroeg zich af of je nou echt gelukkiger bent met een perfect lichaam dat Instagram-waardig is. Drie maanden trainde hij om ‘onderbroekenmodel’ te worden en het zelf te ervaren. Petrus documenteerde zijn zoektocht naar geluk in “perfectie” en filmde over de daarbij behorende druk van uiterlijke schoonheid op sociale media.
De grote hoeveelheid berichten via sociale media maken het lastig om onderscheid te maken tussen echt en nep.
Bovendien worden we omringd met berichten die passen bij ons eerdere zoekgedrag. Geen objectieve zoekresultaten, geen hoor- en wederhoor, geen diversiteit aan invalshoeken. Dit kan je eigen opinie – maar ook de publieke opinie – eenzijdig beïnvloeden. Het leidt tot een tunnelvisie, ofwel een filter bubble.
» Bekijk ook het dossier Nepnieuws
Soms gaat online gedrag te ver, bijvoorbeeld bij dreigementen of haatspraak. Moet zulke content verwijderd worden? Dat kan lastig te beoordelen zijn. Soms gaat het bijvoorbeeld om een grap of is er sprake van vrijheid van meningsuiting. Sociale mediaplatforms zoals Facebook stellen hierover hun eigen richtlijnen op.
Om grensoverschrijdend gedrag tegen te gaan is het belangrijk om aandacht te besteden aan mediawijsheid en online grenzen. Vergroot bijvoorbeeld het bewustzijn over de gevolgen van heftige of kwetsende berichten. Als je een naaktfoto van iemand deelt, kan dat grote gevolgen hebben voor de afgebeelde persoon. Als beelden eenmaal op internet staan, zijn de gevolgen moeilijk te overzien.
» Online trollen, shamen en cancelen? Dit moet je weten over online kwetsend gedrag
» Hoe grijp je in bij online discriminatie?
» Hoe ga je in gesprek over online sociaal gedrag?
» Is er online iets vervelends gebeurd? Op Meldknop.nl vind je hulp bij internetproblemen, inclusief tips om het zelf op te lossen en waar je nog meer terecht kunt voor hulp. Wil je aangifte doen? Kijk dan op vraaghetdepolitie.nl.
» Hoe ga je om met naaktfoto’s en heftige beelden in de groepsapp van je kind?
Regelmatig zijn er berichten in het nieuws over uit de hand gelopen challenges. Kinderen of jongeren sporen elkaar aan om een opdracht uit te voeren of mee te doen aan een bepaald spel. Dergelijke challenges zijn niet altijd onschuldig en soms zelfs erg gevaarlijk. Hoe kun je er met je kind over praten? Enkele tips:
- Zo praat je met je kind over gevaarlijke online challenges
- Ouders.nl biedt informatie en tips over de choking challenge (het wurgspel of stikspel) die draait om opzettelijk flauwvallen
- Op de website Opvoedinformatie.nl vind je informatie over challenges bij basisschoolkinderen en pubers
- Gebruik de mentorles van Bureau Jeugd & Media om in de klas het gesprek aan te gaan over onder andere groepsdruk en ‘nee’ zeggen
- Stichting T.I.M. geeft informatie en adviseert over de gevaren van online challenges, ook aan ouders en scholen
Dit kun je op school doen (of laten)
Sociale media moeten leuk en veilig zijn. Daar hebben we zelf een rol in. Mediawijsheid wordt gezien als een gedeelde taak van ouders en school.
- Er is veel gratis lesmateriaal over mediawijsheid
- Ook voor het schoolbestuur
- Een gecertificeerd MediaCoach kan helpen
- Speel met je klas of groep de Media Wiz Quiz en praat over wat je wel en niet kan doen op sociale media. De bijbehorende spelkaarten zijn hier te downloaden. De Quiz is bedoeld voor leerlingen in de bovenbouw van het speciaal onderwijs of in de onderbouw van het voortgezet speciaal onderwijs
- In dit lespakket leer je hoe je veilig een Facebook account en profiel aanmaakt
- Het Social Media Lagerhuis laat leerlingen debatteren over stellingen met betrekking tot media. Ook voor doven en slechthorenden
- Met de interactieve toneelvoorstelling iSocial worden jongeren uitgedaagd om na te denken over onderwerpen als cyberpesten, vriendschap, identiteit en grenzen stellen
- MediaMasters is een serious game over de kansen en gevaren van (digitale) media, speciaal voor groep 7 en 8. Door het spelen van de game bouwen leerlingen basiskennis op over mediawijsheid. Hoe ga je mediawijs om met WhatsApp, online pesten, cybercriminaliteit en gamen? Leerlingen gaan in de klas én thuis de mediawijze uitdagingen aan en bundelen hun krachten om MediaMissies te volbrengen
- Hoe kun je juist positief en online (pro)sociaal gedrag stimuleren? Gebruik deze zeven tips
- Gebruik deze tips om te zorgen dat je schermgebruik goed en gezond voelt
Dit kun je thuis doen (of laten)
Ga met elkaar in gesprek over mediawijsheid. Enkele tips:
- Zelf je privacy beschermen, dit moet je doen/laten
- Meer tips voor ouders
- Denk na over wat je deelt op Facebook. Tips vind je in de Gids Denk na voordat je iets deelt van Mijn Kind Online, veiliginternetten.nl en ECP
- Lees ‘Vanzelf Mediawijs?‘, een verkennend onderzoek naar het gebruik van digitale media door jongeren, waargenomen vanuit hun eigen leefwereld
- Iets kopen op sociale media? Doe de Online Shop Check en weet waar je op moet letten
- Ben je vaak afgeleid door notificaties van nieuwe likes en appjes? Probeer dan eens een app om de digitale prikkels onder controle te houden
Sharenting
Foto’s, video’s of andere informatie over je kind delen op sociale media wordt ook wel ‘sharenting’ genoemd: een combinatie van ‘sharing’ en ‘parenting’. Hoe beslis je als ouder wat je wel en niet over je kind deelt online? Jonge kinderen kunnen immers niet instemmen met de dingen die je deelt, en ook zij hebben recht op privacy. Diep Onderzoek geeft tips om de digitale rechten van kinderen te respecteren.
Veelgestelde vragen over sociale media
Er zijn sociale media die speciaal zijn ingericht voor kinderen, zoals YouTube Kids en Messenger Kids.
Ook platforms als Roblox en Minecraft vallen onder sociale media.
Andere populaire sociale media onder oudere kinderen zijn TikTok, WhatsApp, YouTube, Instagram, BeReal en Snapchat.
Vanaf welke leeftijd mag je kind een account op sociale media?
De meeste sociale media, zoals Instagram, Facebook en WhatsApp hanteren het beleid dat kinderen jonger dan 16 jaar toestemming van hun ouders nodig hebben. Voor Twitter, TikTok en Snapchat is de minimale leeftijd 13 jaar.
Bekende voorbeelden van socialemediaplatforms:
- TikTok
- X (voormalig Twitter)
- Snapchat
- BeReal
- YouTube
Platforms die onder het bedrijf Meta vallen:
- Threads (lijkt in veel opzichten op X. Om het makkelijker te maken heeft Meta het mogelijk gemaakt om in te loggen met een bestaand Instagram-account en het netwerk dat daar is opgebouwd ook op Threads te volgen)
Doxing, misschien heb je dit woord wel eens voorbij zien komen. Vaak gaat het over politici, journalisten of opiniemakers die ‘gedoxt’ worden. Maar wat is het precies?
Doxing is een samenvoeging van de Engelse woorden ‘dropping dox’, wat zoveel betekent als ‘documenten publiceren’. Het komt erop neer dat iemand met kwade bedoelingen persoonlijke informatie van jou deelt. Bijvoorbeeld je adres, of je telefoonnummer.
Deze informatie kan uit allerlei (openbare) bronnen komen. Je telefoonnummer staat misschien op de website van je werkgever. Of je hebt een eigen bedrijf, waardoor je adres zonder al te veel moeite op te sporen is. Bij doxing onthullen de daders persoonlijke of vertrouwelijke gegevens niet zomaar. Vaak is het doel iemand intimideren en gebeurt dat met een vooropgezet plan. Door bijvoorbeeld het privéadres van iemand bekend te maken, wil de dader zijn doelwit angst aanjagen. ‘Ik weet waar je woont, dus pas op je woorden’.
Tips om doxing tegen te gaan
Met de volgende tips verklein je de kans om slachtoffer te worden:
- Zorg dat je je wachtwoorden geheim houdt en op een veilige plek bewaart
- Controleer regelmatig of je contact- of adresgegevens makkelijk te vinden zijn. Wees ook terughoudend met het delen van deze informatie.
- Ga na wie jouw gegevens op sociale media kunnen zien. Staat je profiel op openbaar of privé? Dit kun je instellen via de privacyinstellingen.
Lees meer:
- In dit uitgebreide artikel gaat netwerkpartner VPNgids.nl uitgebreid in op (de gevolgen van) doxing.
- Ook bij netwerkpartner Kliksafe.nl lees je meer over (voorbeelden van) doxing
- In dit bericht wordt uitgelegd waarom doxing binnenkort strafbaar wordt
- Meer tips over veilig internetten lees je in ons dossier
Om nepnieuws te verspreiden worden vaak nepaccounts ingezet. Dat gebeurt bijvoorbeeld in verkiezingstijd. Je hoort dan in het nieuws over ‘bots’ of ’trollenlegers’ die de publieke opinie beïnvloeden. Deze trollen en bots zorgen ervoor dat nepnieuws snel op grote schaal verspreid kan worden.
Wat is een social bot?
Een social bot vind je vooral op Twitter. Het is een sociale media-account dat niet door een persoon, maar door een algoritme wordt bestuurd. Zo’n bot deelt en hergebruikt bestaande berichten. Bijvoorbeeld op basis van bepaalde onderwerpen en hashtags.
Met een botnet kan dit op grotere schaal. Dan worden meerdere nepaccounts aangestuurd door een persoon of groep. Een onderwerp of bericht kan veel populairder lijken dan het in werkelijkheid is, doordat het heel veel gedeeld wordt. Botnets beïnvloeden zo de publieke opinie. Je gelooft sneller dat iets belangrijk of waar is, als iets veel likes heeft of veel gedeeld wordt.
Wat is een internettrol?
Een internettrol is wel een echt persoon, vaak met een verzonnen naam. Dit zijn mensen die het leuk vinden om extreme standpunten op internet te plaatsen, om anderen te shockeren of beledigen. Trollen verspreiden vaak nepnieuws en beïnvloeden de publieke opinie. Zo zette een Nederlandse zanger een ’trollenleger’ in om populairder te lijken.
Trollen kunnen ook botnets inzetten om hun (nep)berichten te verspreiden en extra populair te maken.
In deze video van Isdatechtzo.nl wordt uitgelegd wat een trol precies is:
Jongeren besteden steeds meer tijd op Instagram, Snapchat en WhatsApp. Wat betekent dat voor hun welzijn? Kan sociale mediagebruik leiden tot sociale isolatie of een negatief zelfbeeld? Bitescience dook voor Mediawijsheid.nl in het wetenschappelijke onderzoek en dat laat een genuanceerd beeld zien.
Als je sociale media gebruikt kan dat zowel positieve als negatieve effecten hebben:
+ Aan de ene kant kan sociale mediagebruik het sociale leven en de sociale vaardigheden van jongeren juist verrijken. Vriendschapsbanden en gevoelens van empathie worden versterkt.
– Aan de andere kant kan sociale mediagebruik zorgen voor een negatief zelfbeeld, eenzaamheid en stress op school en werk.
Toch blijken de effecten van sociale mediagebruik erg klein. Sociale media werken bovendien voor iedere jongere anders. Jongens merken bijvoorbeeld iets meer van de positieve effecten, terwijl meisjes meer last hebben van de negatieve effecten.
De invloed van sociale media op je welzijn hangt ook af van hoeveel je ze gebruikt. Jongeren die relatief veel tijd besteden aan sociale media, zijn over het algemeen iets minder tevreden met hun leven. Maar jongeren die minder dan 2 uur per dag besteden aan sociale media, lijken juist meer te profiteren van de positieve kanten.
Bitescience adviseert om rekening te houden met mogelijke effecten. Help jongeren bijvoorbeeld de positieve kansen van sociale media te benutten. En leer hen om zich te wapenen tegen de mogelijke risico’s. De tips in het dossier Sociale media helpen je daarbij.
Ook is het belangrijk om extra aandacht te geven aan jongeren die al relatief veel moeite hebben met hun zelfbeeld of het leggen van sociale contacten.
» Meer weten? Lees de Bitefile over sociale media en welzijn
Verschillende typen media, zoals sociale media, films, televisieprogramma’s en games, kunnen ervoor zorgen dat mensen zich beter gaan voelen of zich zelfs socialer gaan gedragen. Dit wordt ook wel ‘betekenisvolle media’ genoemd.
Op sociale media kunnen inspirerende afbeeldingen, teksten of filmpjes met name bij jongeren gevoelens van hoop, bewondering en dankbaarheid opwekken. Ook het kijken van inspirerende YouTube-filmpjes onder werktijd kan ervoor zorgen dat mensen meer betekenis ervaren op het werk.
Films en video’s waarin aardig gedrag wordt vertoond kunnen ervoor zorgen dat je een beter persoon wil worden en wil je eerder goed wil doen voor anderen. Dit geldt hetzelfde voor kinderen: na bijvoorbeeld het kijken van de Disney-/Pixar-film Cars, waarin auto’s elkaar helpen, gaan kinderen elkaar ook vaker helpen. Een inspirerende film kan mensen ook helpen om beter met trauma en stress in hun eigen leven om te gaan.
Videogames kunnen eveneens je een gevoel van betekenis geven. Mensen die prosociale videogames spelen, waarin ze bijvoorbeeld moeten samenwerken en andere spelpersonages moeten helpen, willen in het echte leven eerder anderen helpen.
Bovenstaande inzichten klinken veelbelovend. Echter zijn er nog veel vragen over de werking en effecten van betekenisvolle media onbeantwoord. We weten bijvoorbeeld nog niet hoe ver het effect van betekenisvolle media reikt. Ook is er nog onvoldoende onderzoek gedaan naar welke elementen films, series of sociale mediaberichten precies inspirerend en een gevoel van betekenis geven. Er zijn meer onderzoeken nodig om echt te kunnen bepalen welke rol nieuwe mediatechnologieën kunnen spelen in zingeving en welzijn.
Uit onderzoek komt dus naar voren dat het zien van vriendelijk gedrag en goede daden je gelukkiger maakt. In ieder geval op de korte termijn.
Dit antwoord is gebaseerd op de bitefile Betekenisvolle Media van Bitescience.
- Ruigrok NetPanel onderzoek jaarlijks: wat precies doet Nederland online? Het rapport ‘What’s Happening Online?’ is hier te vinden
- ‘Sociale media maken onze vriendschappen intiemer’
- Samen Sociaal Online van Netwerk Mediawijsheid: Hoe bevorderen we prosociaal online gedrag?
- Invloed van social media op de mentale gezondheid van tieners
- Jongeren begeleiden bij hun online levens: De jeugdprofessional in een hybride wereld
- Jong InZicht: een Online Jongeren Monitor – Door Jongeren, Voor Professionals!
Meer weten over sociale media?
Wil je meer weten, dan helpen deze organisaties je op weg:
